بررسي جنبه هاي ولادت امام عصر (عج)
برخي از محققان اهل سنت، در نقد كلام ابن خلدون كه در احاديث مربوط به مهدي موعود شك و ترديد نموده، گفته است: مسئله، مسئلة يك حديث و دو حديث نيست، بلكه احاديث مربوط به مهدي موعود مجموعهاي از احاديث و آثار، و حدود هشتاد روايت مي باشد كه صدها راوي يا بيشتر آنها را نقل كرده اند. با اين حال، چگونه مي توان اين مجموعه بزرگ از احاديث را رد كرد؟! اگر چنين كار جايز باشد، اساس شريعت هم قابل ترديد خواهد بود.
گذشته از كتابهاي معتبر حديث و تاريخ و علماي اهل سنت كه احاديث مربوط به مهدي موعود را نقل كرده اند، عدهاي ديگر از علماي اهل سنت، كتابهاي مستقلي در اين موضوع تأليف كرده اند.(1)
1.برخي از اين کتابها شامل موارد زير مي باشد:
الف. ابونعيم اصفهاني (م 430هـ.ق) كتاب «مناقب المهدي».
ب.جلال الدين سيوطي، دو كتاب «العرف الوردي في اخبار المهدي» و «علامات المهدي».
ج. ابن حجر عسقلاني، كتاب «القول المختصر في علامات مهدي».
د. ملاعلي متقي هندي، مؤلف كتاب «كنز العمال»، «تلخيص البيان في اخبار مهدي آخرالزمان».
هـ. ملاعلي قاري هندي، كتاب «المشرب الوردي في اخبار المهدي».
و. حافظ ابوعبدالله گنجي شافعي، كتاب «البيان في اخبار صاحبالزمان».
ز. شيخ يوسف بن يحيي بن علي مقدسي شافعي، كتاب «عقد الدرر في اخبار المهدي المنتظر».
ح. شيخ مرعي بن يوسف مقدسي، كتابهاي «فوائد الفكر في الامام المنتظر» و «مرآة الفكر في المهدي المنتظر».
ط. حماد بن يعقوب رواحبي، كتاب «اخبار المهدي».
اعتقاد اهل سنت به وجود امام زمان(عج)
وجود امام زمان(عج) مورد اتفاق همة شيعيان است، ولي اهل سنت در اين مورد دو دستهاند:
1. گروهي از آنان كه اكثريت را تشكيل مي دهند، بر آنند كه امام زمان فعلا موجود نيست و قبل از قيامت به دنيا خواهد آمد.
2. جمعي ديگر در اين مسئله با شيعه هم عقيده اند.
اختلاف نظر ديگري كه در مورد امام زمان(عج) وجود دارد، اين است كه از نظر شيعه و عدهاي از علماي اهل سنت ، آن حضرت از فرزندان امام حسين (عليه السلام) است، ولي عدهاي ديگر از علماي اهل سنت او را از فرزندان امام حسن ( عليه السلام ) دانسته اند.
منشأ اين اختلاف آن است كه در منابع حديث اهل سنت در اينباره دو حديث نقل شده است، ولي حديثي كه او را از اولاد امام حسين ـ عليه السلام ـ مي داند، مشهورتر است. با اين حال ، برخي از علماي شيعه و اهل سنت، وجوهي را براي توجيه حديث ديگر نقل كرده اند.
دلايل وجود امام زمان(عج)
به طور كلي از دو طريق مي توان وجود امام زمان(عج) را اثبات كرد:
1. طريق عقلي:
دليل عقلي بر لزوم وجود امام معصوم، بر وجود امام زمان(عج) دلالت مي كند؛ زيرا دليل عقلي مزبور اختصاص به زمان ويژه اي ندارد ، بلكه از زمان رحلت پيغمبر اكرم (صلّي الله عليه و آله) تا قيامت را شامل مي شود، چرا كه مفاد آن بيانگر اين است كه تا وقتي تكليف هست و مكلفاني هستند كه از خطا و اشتباه مصون نيستند، بايد امام و پيشوايي معصوم وجود داشته باشد.
به عبارت ديگر: آفرينش بدون وجود انسان كامل، تفسير صحيح و خردپسندي ندارد، و به منزله كالبد بدون روح است. و انسان كامل به مثابه قلب و روح آدميان و گهواره حيات انسان، يعني زمين است. از اين رو، در روايات آمده است: اگر حجت خدا وجود نداشته باشد، زمين، اهل خود را در كام خود فرو مي كشد.(1)
امام علي ( عليه السلام ) نيز فرمودند: «زمين هرگز از حجت خدا خالي نخواهد ماند. و حجت الهي يا ظاهر است و مشهور ، و يا خائف است و مستور، تا حجت ها و بينات الهي باطل نگردد.».(2)
2. طريق نقلي:
سه راه قابل تقرير است:
الف. رواياي نبوي
اين طريق خود از چنانكه در گذشته يادآور شديم، در روايات نبوي( صلّي الله عليه و آله ) امامان دوازده گانه به روشني و به نام معرفي شده اند، كه آخرين آنان هم نام با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ملقب به مهدي و حجت و قائم و فرزند بلاواسطه امام حسن عسكري ـ عليه السلام ـ است، پيش از اين، دو نمونه از اين روايات را نقل كرديم.
روشن است كه اين روايات بر وجود حضرت مهدي(عج) دلالت مي كنند.
ب. شواهد تاريخي
گزارشهايي كه ولادت آن حضرت و ايام كودكي او را نقل كرده، و از كساني ياد كرده اند كه در منزل امام حسن عسكري ( عليه السلام ) فرزندش مهدي(عج) را ملاقات نمودهاند، در كتابهاي شيعه ، امري مسلم و بديهي است. به نقل پارهاي از اقوال علماي اهل سنت در اين زمينه بسنده مي كنيم:
1. ابن صباغ مالكي ميگويد: «ابو محمد الحسن (امام عسكري (عليه السلام )) «فرزندي به نام حجت و قائم منتظر را بر جاي گذاشت. او ولادت فرزندش را پوشيده و
1.لَوْ بقيت الارض بغير امام، لَساخَتْ، (امام صادق ـ عليه السلام ـ )
2.لو ان الامام رفع من الارض ساعةً لَماجَتْ باهلها كما يموج البحر باهله (امام باقر ـ عليه السلام )
امر او را مستور مي داشت، چرا كه شرايط زمان او بسيار سخت بود و از جانب سلطان بر او بيمناك بود».
2. خواجه محمد پارسا در كتاب «فصل الخطاب» نگاشته است: «يكي از ائمة اهل بيت، ابومحمدحسن عسكري است كه در روز جمعه ششم ربيع الاول سال 231 هجري به دنيا آمد، و شش سال پس از پدرش زنده ماند، و فرزندي جز ابوالقاسم كه قائم و حجت و مهدي و صاحبالزمان ناميده مي شود ، باقي نگذاشت، تولد او نيمة ماه شعبان سال 255 هجري اتفاق افتاد و مادرش امولدي بود كه «نرجس» ناميده ميشد. او به هنگام شهادت پدرش، پنج سال داشت و تاكنون مخفي است». سپس حكايت حكيمه، عمه امام حسن عسكري را در شرح ولادت امام زمان(عج) نقل كرده است.(1)
3. ابن حجر هيثمي شافعي ، در كتاب «الصواعق المحرقه» نوشته است : «از ابومحمدحسن عسكري، غير از ابوالقاسم الحجة فرزندي باقي نماند. او در وقت وفات پدرش پنج ساله بود، لكن خدا حكمت را به او آموخت. دليل اينكه او «القائم المنتظر» ناميده مي شود، اين است كه مستور و غايب است.»(2)
4. حافظ سليمان حنفي ميگويد: «خبر معلوم نزد محققان و موثقان اين است كه ولادت قائم ـ عليه السلام ـ در شب پانزدهم ماه شعبان سال 255 در شهر سامرا واقع شده است».(3)
ج. حكايتهاي ملاقات با امام زمان(عج) در ايام غيبت:
اولاً: در زمان غيبت صغري، نمايندگان چهارگانه امام(عج) به محضر آن حضرت شرفياب مي شدند.
ثانياً: در طول غيبت آن حضرت شمار زيادي از خواص شيعه به درك محضر شريف او
توفيق يافته اند، هر چند بسياري از آنان در لحظه ملاقات از اين حقيقت غفلت داشته
1.ينابع المودة، ص 451.
2.همان مدرك، ص 452.
3.همان مدرك
و پس از آن، از طريق شواهد روشن به آن واقع گرديده اند . شرح اين ملاقاتها در كتابهاي تاريخ و عقايد بيان شده است.(1)
غيبت صغري و كبري
زمان غيبت امام عصر(عج) از بدو ولادت او آغاز شد، و زماني كه پدر بزرگوارش امام حسن عسكري ـ عليه السلام ـ در قيد حيات بود، عده اي از شيعيان در مواقع مختلف به ديدار او نائل آمدند تا مبادا در وجود او دچار شك و ترديد شوند، ولي پس از وفات امام حسن عسكري ( عليه السلام ) امام عصر(عج) همانگونه كه از چشم دشمنانش غايب بود، از چشم شيعيان ـ به جز نواب اربعه و بعضي از خواص شيعه از چشم عموم شيعيان غايب گرديد. اين مدت را كه حدود هفتاد سال به طول انجاميد (260ـ329) غيبت صغري مي نامند.
از آن پس، غيبت كبري آغاز شده و تاكنون ادامه يافته و پايان آن معلوم نيست. در اين زمان، نيابت خاصه پايان يافته و دوران نيابت عامه است، يعني فقهاي عادل و پرهيزگار نواب عام امام زمان(عج) در امر رهبري جامعه و بيان احكام الهي مي باشند.
نواب خاصه چه کساني هستند؟
نايبان خاص امام زمان(عج) در دوره غيبت صغري عبارتند از:
1. عثمان بن سعيد
او قبل ازاين سمت، وكالت و نيابت از جانب امام هادي و امام حسن عسكري ـ عليهما السلام ـ را نيز برعهده داشت و بسيار مورد احترام و اعتماد آن بزرگواران بود، تا آنجا كه در حق او فرموده اند: «هرچه او بگويد مورد قبول ماست».(2)
2. محمدبن عثمان، فرزند نايب نخست
وي نيز وكالت و نيابت امام عسكري ( عليه السلام ) را برعهده داشت، و توسط آن
1.بحارالانوار علامه مجلسي،ج 52، النجم الثاقب ميرزا حسين نوري طبرسي، منتهي الآمال شيخ عباس قمي و كتب ديگر رجوع شود.
2.بحار الانوار، ج 51، ص .344
حضرت به وكالت و نيابت خاص امام عصر(عج) برگزيده شد. و در سال 304 هـ.ق وفات نمود.(1)
3. حسنبن روح نوبختي
وي فردي جليل القدر بود و به فرمان امام عصر(عج) و توسط محمدبن عثمان به نيابت خاصه از جانب وليعصر(عج) برگزيده شد ، و در سال 326هـ.ق از دنيا رفت: مدت سفارت و نيابت او 23 سال بود . ابوسهل نوبختي كه از متكلمان برجسته شيعه است ، درباره صلابت و استواري او گفته است: «اگر دشمنان بدن او را با مقراض قطعه قطعه ميكردند، هرگز آنان را از مكان امام زمان(عج) آگاه نمي ساخت».(2)
4. عليبن محمد سمري
او از برجستگان و خواص شيعه بود و به امر حضرت وليعصر(عج) و توسط حسين بن روح به نيابت خاصه منصوب گرديد. مدت نيابت او سه سال بود و در سال 329 هـ.ق به سراي باقي شتافت.
چند روز قبل از مرگ وي، از ناحيه مقدس وليعصر(عج) توقيعي صادر شد كه در آن، از وفات علي بن محمد سمري پس از شش روز خبر داده شده و يادآوري شده بود كه پس از مرگ وي دوره نيابت فاصله پايان مي پذيرد، و غيبت كبري شروع خواهد شد و تا روزي كه خدا بخواهد ادامه خواهد يافت. روايات درباره غيبت كبري و طول غيبت امام عصر(عج) بسيار است.
شيخ صدوق در روايتي از امام علي ( عليه السلام ) نقل كرده است كه فرمود: «براي قائم ما غيبت طولاني است، در آن ايام شيعه سراسيمه او را مي جويند، ولي وي را نمي يابند. هر كس در آن زمان بر ايمان خود استوار بماند و از طولاني شدن غيبت دلگير و بيتاب نگردد، روز قيامت با من خواهد بود».
چرا دو غيبت؟
از آنجا كه چنين غيبت طولاني بدون مقدمه و آمادگي قبلي چه بسا شيعه را دچار
1. بحار الانوار، ج 51، ص 347.
2. بحار الانوار، ج 51، ص 359.
شك و ترديد در وجود امام عصر(عج) مي ساخت، ائمة طاهرين ( عليهم السلام ) اولاً: پيش از آن، را خاطر نشان كرده اند تا شيعيان قبل از وقوع چنين حادثة عظيمي از آن آگاه باشند.
ثانياً: از زمان امام هادي و عسكري ـ عليهما السلام ـ عملاً مسئلة غيبت امام معصوم به آزمايش گذاشته شد. چنانكه مسعودي در كتاب «اثبات الوصيه» مي نويسد: «روايت شده است كه امام ابوالحسن هادي ( عليه السلام ) از شيعيان خود، به جز خواص شيعه ـ پنهان مي شد، و امام عسكري ـ عليه السلام ـ حتي با خواص شيعه نيز از پشت پرده سخن مي گفت مگر در اوقاتي كه ملاقاتهاي عمومي بود. فلسفة اين كار آن بود كه شيعه را با غيبت امام زمان(عج) آشنا سازد».
از اينجا مي توان به فلسفة غيبت صغري نيز پي برد. كه همانا آماده ساختن شيعه براي غيبت طولاني امام عصر(عج) بوده است.
كيفيت غيبت
درباره چگونگي غيبت امام عصر(عج) دو نظريه مطرح است:
1. امام عصر(عج) در ميان مردم حضور دارد، ولي آنان جسم او را نمي بينند، اين نظريه از برخي احاديث نيز استفاده مي شود. چنان كه ريانبن صلت روايت مي كند كه امام رضا ( عليه السلام ) فرمود:
«لَا يُري جِسْمُهُ وَ لَا يُسمّي بِاسْمِهِ»
«جسم او ديده نمي شود، و نام او برده نمي شود.»
هم چنين از امام صادق ـ عليه السلام ـ روايت شده كه فرمود:
«يَغيبُ عَنْكُمْ شَخْصُهُ وَ لَا يَحِلٌ لَكُمْ تَسْمِيَتُهُ»
«جسم او از شما پنهان مي شود و ذكر نام او براي شما جايز نيست.»
و در حديث ديگر فرموده است:
«يَفْقَدُ النّاسُ اِمَامَهُمْ فَيَشْهَدُ المَوْسِمِ فَيراهُمُ وَ لَا يَرَوْنَهُ»
«مردم امام خود را نمي يابند . با اين حال، او در مراسم حج شركت مي كند و مردم را مي بيند، ولي آنان او را نمي بينند.»
بنابراين نظريه، در مواردي كه امام مصلحت مي بيند ، به اذن خداوند افرادي مي تواند وجود امام ـ عليه السلام ـ را مشاهده كنند.
2. امام عصر(عج) در ميان مردم حضور دارد و به صورت عادي زندگي مي كند، ولي آنان او را نمي شناسند، اگر چه وجود او را مي بينند ، اين نظريه نيز از برخي روايات استفاده مي شود.
شيخ طوسي(ره) از محمدبن عثمان دومين نايب خاص امام عصر(عج) روايت كرده كه او گفته است: به خدا سوگند صاحب اين امر (وليعصر(عج)) در موسن (ايام حج) در هر سال حاضر مي شود و مردم را مي بيند و آنان را مي شناسد، و مردم نيز او را مي بينند، ولي نمي شناسند. اين وجه در توقيعي از امام عصر(عج) نيز بيان شده است.
از محمد بن عثمان درباره علت تحريم بردن نام امام عصر(عج) سؤال شد، در پاسخ گفت: هرگاه نام او برده شود، دشمنان به جستجوي او برمي آيند. اگر مردم وجود امام را نبينند، بردن نام او دشمنان را بر وجود او آگاه نمي سازد، ولي اگر او را ببينند، در اين صورت ذكر نام او سبب شناسايي او خواهد شد.
به نظر ميرسد ميان اين دو نظريه چندان منافاتي وجود ندارد ، و نيز ممكن است با توجه به شرايط و مصالح مختلف، غيبت امام زمان(عج) به هر دو صورت تحقق پذيرفته باشد و نيز تحقق پذيرد.